Tradities veranderen, dat is een traditie
Over tradities zegt het Vlaamse centrum Immaterieel erfgoed op haar site: “Tradities zijn altijd dynamisch en divers. Ze weerspiegelen de samenleving waarin ze voorkomen en veranderen naarmate ze overgedragen worden.”
Op de vraag waarom we iets nu net zus of zo doen, luidt het antwoord vaak: ‘omdat het traditie is’. Ook als het gaat over de manier waarop Piet voorgesteld wordt, is dat argument vaak te horen. Maar net als de samenleving zelf, zijn ook tradities voortdurend in beweging. Een traditie is pas levend als ze aansluiting vindt bij de huidige maatschappij.
Heilige Nicolaas:
- Nicolaas van Myra: Sinterklaas of ook Sint Nikolaas zou verwijzen naar Nicolaas van Myra, huidige Turkije. Hij is een bisschop. Volgens verhalen doet deze man verschillende goede daden en is hij bezorgd om het lot van de armen. De naamdag werd op 6 december op de christelijke kalender geplaatst, zijn vermoedelijke sterfdatum.
- Uiterlijk doorheen de tijd: enkele elementen waarop hij in het Westen werd voorgesteld en die overgedragen zijn via literatuur, legendes en verhalen: witte man met witte baard, sint (heiligverklaard persoon), het rode gewaad en witte kleed, mijter van de bisschop, het kruis, de staf en het evangelieboek.
- Van gever aan kinderen naar straffer van kinderen naar vriend van kinderen.
- Vandaag: het kruis op de mijter wordt onder invloed van de televisiereeks Dag Sinterklaas uit 1992 vervangen door de letter S.
Begeleider(s) van Sinterklaas:
- Engelen vergezelde Sinterklaas vanuit de Katholieke traditie in zijn reizen tussen hemel en aarde.
- Boemannen in het zwart geklede figuren met maskers, hoorns en/of kettingen. Tot 1850 had Sinterklaas geen knecht. Hij werd meestal alleen afgebeeld, als iemand die cadeautjes rondbracht, maar ook kindjes bestrafte en angst aanjoeg. Soms werd hij ook afgebeeld met een zwarte duivel/boeman die kinderen sloeg.
- Zwarte knecht in pak met felle kleuren: in het kinderboek ‘Sint Nikolaas en zijn knecht’ zien we voor het eerst een ‘knechtje, dat zwart is van kleur’. Vanaf dan neemt de knecht de rol over van straffer en steekt hij stoute kinderen in een jutezak. De knecht draagt ook een pagekostuum dat in de 16e eeuw werd gedragen door Moorse bedienden. Dit waren tot slaaf gemaakte zwarten die werden gekocht door de rijken.
- Zwarte Piet: tot 1930 had Sinterklaas slechts één Zwarte Piet als knecht zonder oorringen of zwart kroeshaar, maar later wordt Sinterklaas vergezeld door Zwarte Pieten met rode lippen, zwart kroeshaar en gouden oorringen. Soms hangen ze zelfs vast aan een ketting. De pieten krijgen later ook specifieke taken: pakjespiet, strooipiet, stafpiet,…
- Roetpieten: vanaf 2014 verschijnen er steeds meer roetpieten. Hij krijgt roetvlekken door de schoorsteen (maar ook nog steeds rode lippen, zwart kroeshaar en gouden oorringen?). De piet is ook niet altijd de knecht van Sinterklaas, maar eerder de vriend.
- Allerlei soorten Pieten: de laatste jaren zien we allerlei soorten pieten: roetpieten, regenboogpieten, witte pieten,…
- Vele vrienden: in 2019 worden er verschillende nieuwe figuren/vrienden van Sinterklaas en Roetpiet geïntroduceerd in de vernieuwde versie van de televisiereeks Dag Sinterklaas, zoals bijvoorbeeld Ramon Iglesias, Conchita Garcia, Kneta Knieschijf,…
Het paard:
- De ezel: onder verschillende invloeden (secularisatie, televisie, literatuur) wordt de ezel geleidelijk vervangen door een paard.
- Het paard: tot in 1990 heet het paard Schimmel, daarna werd het bekend onder de naam Amerigo. In Vlaanderen heet het, sinds de televisiereeks Dag Sinterklaas uit 1992, Slecht-weer-vandaag.
De schoen:
- Verlof of geld voor kinderen: in de 13de eeuw krijgen schoolkinderen verlof of geld van de stad/edelen op de feestdag van de patroonheilige.
- Schoen in de kerk: in de 15de eeuw zetten kinderen een schoen in de kerk. Rijken gooien geld erin voor de armen.
- Schoen thuis aan de schouw: in de 16de eeuw zetten kinderen op 5 december ’s avonds een schoen, klomp of bord met hooi, een raap of wortel voor de schouw in ruil voor geschenken in huiselijke kring.
- Vandaag: kinderen zetten een schoen op 5 december (aan de schouw??) met een brief en tekeningen voor de Sint. Het kind geeft in de brief zelf aan welk cadeau het wilt en waarom het dit verdient. Er wordt ook een wortel voor het paard gelegd en een drankje (pintje?) voor de Piet.
De roe en de zak:
- In de 20ste eeuw: de roe en de zak waren nuttig als psychologisch strafwerktuig, een manier om kinderen schrik aan te jagen en te straffen. Zowel de roe als de zak en bijhorende opdracht tot straffen van zogenaamde stoute kinderen, werden van de Sint overgedragen naar de takenlijst van Piet. De Sint wordt enkel nog oordelend en meer vereenzelvigd met goedheid.
- Vanaf de 21ste eeuw: het straffen met de roe en de zak verdwijnt omwille van veranderende pedagogie. De zak wordt een zak vol cadeautje, dit mede door de commercialisering van het feest.
De woonplaats:
- De Hemel: België is een katholiek land. Kinderen kunnen nog steeds via bpost een brief naar de Sint sturen op het adres Spanjestraat 1, 0612 Hemel; dat is katholieke logica.
- Spanje: in België is met de secularisatie Sinterklaas verhuist naar Spanje.
De stoet:
- Sinterklaasmarkten: in de 16de eeuw gaat in het openbaar op dat moment aandacht naar weeskinderen en ouderen die verwend worden en organiseren mensen sinterklaasmarkten.
- Huiselijk kring: in de 17de eeuw komt er protest tegen de katholieke element door de het protestantse Nederland. Hierdoor verdwijnen de openbare festiviteiten. Het gaat dan enkel nog door in huiselijke kring (Nederland) of verdwijnt zelfs helemaal (Engeland en Duitsland). Het focust zich op kindcultuur en stilaan aan de koppeling met het pedagogische element van straffen en belonen.
- Zonder persoonlijke ontmoeting: vroeger was er nog geen ontmoeting tussen Sint Nicolaas en de kinderen. Er werd dus wel feest gevierd maar er waren nog geen mensen die zich verkleden alsof ze de Sint waren.
- Intochten: sinds de 20ste eeuw wordt het feest terug meer openbaar en intochten maken het nog reëler en vinden fysiek plaats. Mensen verkleden zich als de Sint.
- Persoonlijke ontmoetingen: door de media en commercialisering kan je Sinterklaas ontmoeten in winkelcentra, op school of zelfs bij je thuis.
- Televisie: sinds 1993 komt de Sint aan in o.a. Antwerpen met de boot vanuit Spanje. De aankomst in Antwerpen wordt live getoond op televisie.
Voor uitgebreidere informatie en diepgaande geschiedkundige analyse verwijzen we naar het boek “Pietpraat. Over Zwarte Piet in België” onder redactie van Bambi Ceuppens (2018).
Eveneens verwijzen we graag naar Hand in Hand tegen racisme met hun campagne “Dekoloniseer erfgoed“.
Sinterklaasfeest op dit moment
Sinterklaas = de machtige, goede, katholieke, exclusief witte man die liefde voor het kind uitstraalt, met een milde controlefunctie en beoordelingsvermogen – beslissingsmacht – over goed en kwaad ten opzichte van de kinderen.*
Zwarte Piet = ondergeschikt als helper van de autoriteit, heeft geen autonomie en voert in feite het vonnis uit van de goedheilige witte man, ook als dit negatief uitpakt voor de kinderen.* Hij gedraagt zich infantiel en onnozel. Hij is niet erg slim, maar wel een goede acrobaat.
*Bron: Pinxten Rik (2019), ‘Zwarte Piet als symptoom. Over de noodzaak om onze mentaliteit te dekoloniseren’, in: Ceuppens, Bambi (red.) (2018), ‘Pietpraat. Over zwarte piet in België.’, Antwerpen: Houtekiet.
Kunnen we ons hier als samenleving nog steeds in herkennen? Wij vinden alvast van niet en we hopen een nieuw inclusief kinderverhaal te schrijven. Zullen we even naar de toekomst piepen?
Sinterklaasfeest, een traditie met de blik op de toekomst
“Een gedeeld verhaal onderhoudt de band tussen de levenden en de doden, maar verhalen veruitwendigen ook de relaties tussen burgers onderling. Telkens opnieuw moet onder woorden gebracht worden wat ons verbindt.” (Bruno Vanobbergen, voormalig Kinderrechtencommissaris).
De Sinterklaastraditie gaat in de kern over het geven, zorg voor kinderen die het minder goed hebben en de rol van ouderen.
We kunnen ons naar de toekomst toe volgende vragen stellen:
- Kunnen we aan een kind beloven dat die vraagt en het dan ook meteen krijgt?
- Past het eindeloos geven van cadeaus in die andere uitdaging rond het klimaat?
- Waar komt het speelgoed vandaan en welke sociale onrechtvaardigheid hangt daar rond?
- Heeft elk kind recht op speelgoed en hoe zorgen we als maatschappij daarvoor?
- Welke pedagogische waarde willen wij geven aan deze traditie?
- Hoe vullen wij allen de waarden ‘geven’ in?
- Hoe zorgen we voor een representatie van iedereen in onze samenleving?
- Wat is de rol van ouderen in de traditie?
- Kan de “gever” enkel een witte man zijn?
- Welke relatie hebben de grootouders in en tot het gebeuren en kan die rol nog worden uitgebreid?
Er zijn al enkele creatieveling die ons een goed voorbeeld geven.
In België verkleedt Laura Nsengiyumva, performance artieste van Rwandese herkomst, zich als Queen Nikkolah om tot de verbeelding van kinderen te spreken.
In Amsterdam doet Patrick Mathurin, een Nederlandse acteur met zwarte huidskleur, een sinterklaasintocht, De Nieuwe Sint. Hij heeft geen pieten, maar wel sinten die hem begeleiden.